Sütçü inek yetiştirmelerinde kısırlığa sebep olan sorunlar : fonksiyonel bozukluklar,enfeksiyöz nedenler,doğmasal-edinsel yapı anomalileri ile bakım ve beslenme bozuklukları gibi dört ana başlık altında incelenebilir.Tabiki boğa ve sperma ile ilgili faktörlerin önemi de göz önünde tutulmalıdır.
Kısırlık kapsamı alanında bulunan bazı tanımlamalar yapılırsa:Döl veriminin fizyolojik ve ekonomik sınırlar içinde devamlılığına fertilite,dölverme yeteneğinin hiç bulunmaması veya yitirilmesine sterilite,dölveriminin aksamasına da inferilite diye tanımlayabiliriz.Bu tanımlamalardan sonra:fertiliteyi doğurganlık,steriliteyi tam kısırlık,infertiliteyi de kısırlık olarak yorumlar isek,aşağıdaki değerlerin bulunduğu bir işletmede :
1-Doğumlar arası süre 400 günü aşıyorsa.
2-doğum gebelik süresi 120 günden uzun ise.
3-İlk tohumlamada gebelik oranı % 50 den düşük ise.
4-Buzağı başına gereken tohumlama sayısı 2 den fazlz ise.
5-Sürüdeki hayvanların enaz üçte birine,buzağı başına 3 ten fazla tohumlama gerekiyorsa,anılan yetiştirmede kısırlık sorunu baş göstermiş demektir.
Kısırlık nedenleri araştırılırken;beslenme,bakım,idare faktörlerini öncelikle incelemek gerekir.Özel etkenlere bağlı enfeksiyonlardan korunmak için zamanında kontrol ve aşılama yapılması,ineklerin dışardan temini yerine mümkün olduğunca,sürü içindeki düvelerden yetiştirilmesi uygundur.
Özellikle,sebebi ne olursa olsun,yavru atan ineklerin ayrı bir bölüme konarak,laboratuvar muayenesi sonuçları alınana kadar diğer ineklerden ayrı tutulup,beslenmesi gerekir.
Çevre,hijyen gibi faktörlerin yanı sıra özellikle kızgınlıkların zamanında ve doğru olarak belirlenmesi konusu kısırlık yönünden önemlidir.Normalde 12-18 saat süren ve çoğunlukla gece yarısı saatlerinden sonra başlıyan kızgılıkların zamanında belirlenememesi nedeniyle ortaya çıkan zaman kayıpları hayvancılığı ileri bir ülkede dahi,önemli boyutlara ulaşmaktadır.Beslenme ile dölverimi arasında yakın ilişki bulunmaktadır.Beslenme ile ilgili ciddi eksiklik ve dengesizlikler sürü kısırlığını önemli ölçüde etkiliyebilir.Rasyonları,verimlerine göre ayarlanmayan düve ve ineklerde,dölverim zayıflığının görülmesi doğaldır.Bunuda önlemek için beslenme uzmanlarınca hazırlanmış rasyonların,aynı uzmanların görüşleri doğrultusunda uygulamaktır.
Yumurtalıkların doğuştan birisinin veya ikisinin birden küçük olması,tek olması hatta hiç yumurtalık olmaması,çift cinsiyetlilik,beyaz düve hastalığı ve freemartinismus gibi doğmasal anomalilerinde işletmede görülen kısırlığa katkıları göz ardı edilmeyecek kadar önemlidir.
Bunun içinde bu özellikteki hayvanların tesbit edilip.Kasaplık olarak değerlendirilmeleri gerekmektedir.
Doğmasal anomalilerden freemartinismus sadece ikiz gebeliklerde görülür.İkizlerden birinin erkek diğerinin dişi olduğunda;dişinin genital organlarında bir takım gelişme bozuklukları şekillenir ki, bu durumdaki erkek ikizi olan düvelerin %92 si tam kısır olur.Freemartin düvelerde dış genital organlar normal görünümde iken,iç genital organlar gelişme anomalileri gösterdiğinden.Dış görünüme bakarak yanılmamak gerekir.
Genital organ tümörleri ve güç doğumlar,doğum ve doğuma yardım girişimleri sonucunda şekillenen trauma ve enfeksiyonlara bağlı olarak şekillenen ve genital organlarda yapışmalara sebep olan yapı bozukluklarıda sonradan oluşan anomaliler olarak kısırlıklara sebep olurlar.
Foksiyonel bozukluklar beyin -yumurtalıklar arasındaki etkileşimlerin aksamasına bağlı olarak ortaya çıkarlar.Bu bozukluklar,seksuel sikluslardaki düzensizlikler,kızgınlık göstermeme,gizli kızgınlık ve yumurtlama mekanizmasındaki aksamalar olarak sıralanabilir.
Foksiyonel kısırlık olguları çoğunlukla bireysel olarak şekillenmekle birlikte,bakım ve beslenme şartlarının bozuk olduğu sürülerde çok sayıda hayvanda birden ortaya çıkabilirler.
YUMURTALIK KİSTLERİ
Yumurtalık kistleri bir veya her iki yumurtalıkta yer alan,on günden daha uzun süre varlığını sürdüren,tek veya daha fazla sayıda ,içleri sıvı ile dolu yapılar olarak tanımlanabilirler.Yumurtalıktaki kistik yapılar siklik aktiviteyi bozarak doğurganlığı önemli ölçüde etkilerler ve doğum ile yeniden gebe kalma arasındaki süreyi uzatırlar.Kistik yumurtalıklar doğumu izleyen 15-45 günler arasında daha sık şekillenirler.Bunun dışında laktasyonun herhangi bir dönemindeki ineklerde veya henüz gebe kalmamış düvelerde de şekillenme şansları bulunmaktadır.Son yıllarda yüksek verimli sütçü yetiştirmelerde kistik yumurtalık rastlantılarının artığı gözlenmektedir.Yumurtalık kistlerinin esas nedeni hormanal dengesizliktir.Kistik yumurtalıklara yatkınlık hazırlayan nedenler arasında kalıtım,yaşlanma,yüksek süt verimi,hareketsizlik,kesif beslenme sıralanabilir.Doğum sonrası dönemde,metritis ve metabolizma hastalıkları gibi sorunu bulunan ineklerde yumurtalık kisti görülme rastlantısı2-3 misli yükselmektedir.
TANI:Daha çok 4-8 yaşlı ve yüksek verimli ineklerde görülen yumurtalık kistlerinin klinik belirtileri:uzun süren,düzensiz kızgınlıklar,kızgınlık belirtilerine rağmen aşımın kabul edilmemesi,tohumlamaların sonuçsuz kalması,vulvadan zaman zaman müköz akıntı gelmesi,vulvanın hafif ödemli olması şeklinde özetlenebilir.
İneklerde yumurtalık kisti sorunu,sık ve düzensiz kızgınlıklarla ve kistin tipine bağlı olarak bazen de hiç kızgınlık göstermeme ile seyredebilir.
TEDAVİ:Kistik yumurtalığın sağıtımında hem zaman kaybını önlemek hemde olumlu sonuç alabilmek için erken davranmak önemlidir.Tedavinin hedefi kistik yapıyı ortadan kaldırmaktır.Araştırma sonuçları,tanıyı izleyen 30 gün içinde hiçbir tedavi uygulanmayan kistlerin kendiliğinden iyileşme oranı %20 olarak göstermektedir.Ancak ekonomik analizler tanıyı takiben tedavi girişimlerinin,kistin kendiliğinden iyileşmesini beklemeden daha ekonomik olduğunu göstermektedir.
Yumurtalıktaki kistik yapıların rektal yolla yapılan basınçla patlatılması eski ve kolay bir metotdur.Rektumdaki elle yakalanan yumurtalık avuç içine alındıktan sonra parmakların sıkıştırılması ile kist patlatılır.Kistin patlatılmasından sonra yumurtalık 2-3 dakika kadar kapalı avuç içinde tutularak olası kanamalar önlenmelidir.Bu işlem sonucunda %36-46 oranında bir iyileşme sağlanabilmektedir.
Kronik kistlerde yumurtalığın bir operasyonla çıkarılması düşünülebilirsede,bu girişim sonrasında diğer yumurtalıkta kistlerin yeniden şekillenme rastlantısı yüksek olmaktadır.Son yıllarda GnRH hormonu veya analogları foliküler kistlerin tedavisinde başarı ile kullanılmaktadır.GnRH enjeksiyonunu izleyen 11-12.günde tek doz PGF2 alfa uygulamasını takiben kızgınlık gözlenerek yada 72. ve 96.saatlerde iki defa tohumlama yapılır.GnRH'nin en uygun dozu 100 mcg olup,ancak bazı preperatlar için 500 mcg olarak bildirilmektedir.Kistik yumurtalıklı ineklerde ,iyot eksikliği ve tiroit bezinin azalan fonksiyonu göz önünde tutarak 7 gün süre ile 3-10 g potasyumiyodür/günlük,ağız yoluyla verilebilir.Uygulamayı izleyen 16.günde %70,20.günde de %100 iyileşme sağlandığı bildirilmektedir.
KORUNMA:Kistik yumurtalıklardan korunmak üzere,doğum sonrası streslerin azaltılması,beslenme dengesinin sağlanması gibi tetbirler alınmalıdır.
Kistik yumurtalık sorunu yüksek olan sürülerde,doğumu izleyen 12-14.günlerde GnRH enjeksiyonu ile önemli ölçüde korunma sağlanabilmektedir.Ancak GnRH enjeksiyonları genital enfeksiyonu bulunan ineklerde uygulanmaz.