İşletmelerde yetiştirilen damızlık düvelerin bakım ve idareleri bakımından önemli olan temel esaslardan birisi, düvelerin mümkün olduğunca erken dönemde üreme yeteneğine kavuşması için yeterli vücut gelişimini göstermesidir.Yapılan araştırmalar, ilkine buzağılama açısından en karlı yaşların 24-26 aylık yaşlar olduğunu göstermiştir. Diğer taraftan, 27-33 aylık yaşlarda ilkine buzağılayan düvelerde, birinci laktasyonda verecekleri süt miktarında bir miktar artış olmasına karşılık, daha sonraki laktasyonlarda verecekleri günlük süt veriminin, 24-26 aylık yaşlarda buzağılayanlara oranla daha düşük olduğunu ortaya koymuştur.
Eğer damızlık düvelerde bakım ve besleme çok iyi durumda ise, 15 aylık yaşta ilkine tohumlama açısından yeterli vücut gelişimine ve canlı ağırlığa kavuşması ve 24 aylık yaşta da ilkine buzağılaması mümkün olmaktadır.
DAMIZLIK DÜVELERDE ÜREMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
A. Cinsel olgunluk yaşı
Damızlık bir düvede, normal kızgınlık davranışları ile birlikte ovulasyonun (yumurtlamanın) meydana gelmesi, cinsel olgunluğa eriştiğinin göstergesidir.Cinsel olgunluğa erişmede düvenin canlı ağırlığı, yaşına göre daha fazla öneme sahiptir. Bir düvenin cinsel olgunluğa erişebilmesi için, ergin bir ineğin canlı ağırlığının %30-40'ı kadar bir canlı ağırlığa sahip olması istenmektedir. Ancak, düvenin ilkine tohumlanabilmesi için, ergin bir ineğin canlı ağırlığının %70'ine ulaşması gerekir. Meydana gelebilecek hastalıklar, yetersiz ve dengesiz besleme arzu edilen canlı ağırlığa ulaşmayı önemli oranda geciktirmektedir.
Düvelerde ortaya çıkabilecek buzağılama güçlüklerini en aza indirgemek için, ilkine tohumlanacak Siyah Alaca ırkı bir düvenin 15 aylık yaşta 340-363 kg canlı ağırlığa veya 163-168 cm göğüs çevresi uzunluğuna sahip olması gerekmektedir.Düveler cinsel olgunluğa ulaştıktan sonra, ilk birkaç kızgınlık bazen dış belirti olmaksızın meydana gelmekte ( gizli kızgınlık), bazen de dış belirtilerin normal olarak gözlenmesine karşın ovulasyon (yumurtlama) olmamaktadır. Fakat her iki kızgınlık şeklinin daha sonraki izleyen kızgınlıklarda normale döndüğü gözlenmektedir .
Bir düve veya ineğin kızgın olduğunun en güvenilir göstergesi, diğer sığırların kendi üzerine sıçrayarak aşma davranışı göstermesine izin vermesidir. Bu hareket, yumurtlama (ovulasyon) olayı ile çok yakın ilişkilidir. Çünkü, yumurtlama (ovulasyon) bu hareketin görülmesinden 26 ile 30 saat sonra meydana gelmektedir.Düvelerin bir çoğu kızgınlık başlangıcından 48 ile 72 saat sonra kanama geçirmektedir. Kanama olayı, rahmin iç duvarları yüzeyinde bulunan kılcal kan damarlarının östrogen hormonunun uyarıcı etkisi ile çatlaması sonu ortaya çıkmaktadır. Ancak genel itibariyle, kanama olayı düvenin yaklaşık 18 gün sonra tekrar kızgınlık göstereceğine işaret etmektedir.
B. Besleme
Düvenin arzu edilen kızgınlık döngüsünü gösterebilmesi bakımından yeterli düzeyde vücut gelişimine sahip olmaları istenmektedir. Bu açıdan besleme önemli bir rol oynar. Enerji düzeyi düşük rasyonlarla beslenen düvelerde yumurtalık görev yapmamaktadır. Diğer taraftan, proteince fakir olan rasyonlarla beslenen düvelerde ise, gizli ve düzensiz kızgınlıklara rastlanmaktadır.
Yapılan araştırmalar, fosfor ve selenyum mineralleri noksanlığının cinsel olgunluğa erişme yaşını ve yumurtlamayı geciktirdiği, kızgınlık ve üreme fonksiyonlarında kesilmelere neden olduğunu göstermiştir. Bunlara ek olarak, A ve E vitamini eksikliklerinin üreme fonksiyonlarının şekillenmesinde olumsuz etki yarattığı bilinen bir gerçektir.
C. Kızgınlık tespiti ve tohumlama idaresi
Suni tohumlama programında başarıyı arttırmak için, kızgınlık tespitinin dikkatli bir şekilde planlanması gerekmektedir. Bu nedenle sürü içerisindeki düvelerin iki günde bir ve günde iki kez kızgınlık takibine alınması arzu edilen bir yöntemdir.Düvenin diğer sığırların üzerine sıçrayarak aşmasına izin vermesi ile ortaya çıkan davranışını müteakip 12 saat sonra tohumlanması gerekmektedir.
Suni tohumlama boğalarının döl kontrolünden geçmiş olması nedeniyle döllerinin sahip olacağı genetik değerin daha yüksek olacağı gerçeğinden hareketle, düvelerin suni tohumlama yöntemi ile tohumlanması, doğal yolla tohumlanmasına oranla daha avantajlıdır.
D. Buzağılama dönemindeki düvelerde bakım ve idare
Buzağılama döneminde düvelerde meydana gelen güç doğum problemi, yetiştiricilerin endişe duydukları bir gelişmedir. Çünkü, bir düvenin güç doğum problemine maruz kalması, buzağı ve düvenin sağlığı açısından olumsuz etki yaratması yanında, düvenin üreme yeteneğinin geleceği açısından arzu edilmeyen bir durumdur.Düvenin vücut gelişimi ve canlı ağırlığı ile buzağının büyüklüğü, güç doğum probleminin ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamaktadır. Düvenin buzağılama döneminde arzu edilen vücut gelişimi ve canlı ağırlığa ulaşması, güç doğum problemi riskini en aza indirmektedir.
Buzağı büyüklüğünü etkileyen faktörlerin başında boğa faktörü gelmektedir. Buzağılama kolaylığı uygun olan boğaların spermasının düvelerde kullanılması bu riski önemli ölçüde ortadan kaldırmaktadır. Bu nedenle, boğa seçerken, boğaların süt verimi yönünden damızlık değeri yanında bazı tip özelliklerinin de iyi incelenmesi gerekmektedir. Buzağılama kolaylığı oranı düşük olan boğaların spermalarını düvelerde kullanmaktan kaçınmak gerekmektedir.
Diğer taraftan, süt verimi bakımından verilen damızlık değeri dikkate alınmadan, sadece buzağılama kolaylığı olduğu için boğa seçmekte doğru değildir.Bu nedenle yetiştirme kayıtlarını tam ve doğru tutmak suretiyle, düvelerin buzağılama tarihlerini önceden tahmin etmek gerekmektedir. Böylece düvenin tahmini doğum tarihinden bir hafta önce doğum bölmesine alınarak takip edilmesi mümkün olmaktadır. Buzağı bölmesi, zemini düzgün, kuru ve bol altlık samanı serilmiş olması yanında, düve kaba yeme kolayca ulaşabilmelidir.